Symposium - Waar kunnen we landen?

Meer dan de helft van de mensen op aarde woont op dit moment in een stedelijke omgeving. Sinds de industriële revolutie is het proces van urbanisatie in een versnelling geraakt, dit heeft grote gevolgen gehad voor het platteland van Europa. Werkgelegenheid is een van de grote oorzaken van deze verstedelijking. In de steden is er werkgelegenheid door de aanwezigheid van bedrijven, terwijl door de mechanisatie van de landbouw de werkgelegenheid van het platteland juist verdwijnt. Daarnaast vormen ook de opleidingsmogelijkheden en vele voorzieningen in de stedelijke gebieden een oorzaak van dit proces.

De stad voorziet in de behoeften van het individu, wat betreft inkomen, onderwijs, cultuur en voorzieningen. Sociale verbanden die kenmerkend waren voor het platteland verdwijnen steeds verder, een sterk proces van individualisering gaat daarmee gepaard. Deze individualisering leidt tot grotere huisvestingsproblematiek, stijgende woonlasten, gevoelens van eenzaamheid en vele andere uitdagingen van deze tijd. Door steeds verdere technocratisering en robotisering verdwijnt ook zinvolle werkbesteding steeds verder naar de achtergrond.

Niet zonder reden is er een zorgelijke ontwikkeling geweest wat betreft de geestelijke gezondheid van jongeren in deze tijd. De Gezondheidsmonitor Jongvolwassenen 2024 van het RIVM stelt vast dat ‘bijna de helft van de jongeren in Nederland de eigen geestelijke gezondheid niet als goed beschouwt.’ Het gaat dus niet alleen over de zorg over de ontwikkeling van het platteland in abstracte zin, uiteindelijk gaat het ook om de zorg over de geestelijke ontwikkeling van de huidige en toekomstige generaties.

Welke plaats kunnen toekomstige generaties, waar dan ook in Europa, in dat grote economische, technocratische krachtenveld, innemen om een menswaardig bestaan te leiden, dat recht doet aan de veelzijdigheid die een mens eigen is?

Urbanisatie draagt in grote mate bij aan de klimaatmutatie die plaatsvindt. Het zorgt onder andere voor een toename van het gebruik van fossiele brandstoffen, lucht en waterverontreiniging en ontbossing.
Inmiddels heeft de toename van de temperatuur wereldwijd met anderhalve graad plaats gevonden. Niets wijst er op dat verdere stijging zal stoppen. De meerderheid van politieke beleidsmakers en uitvoerders (positieve uitzonderingen daargelaten) geven voorrang aan economische belangen en doen weinig om die kwetsbare strook rondom de aarde weer in optimale conditie te brengen. Als je naar de inhoud van de politieke stromingen in Europa kijkt, de indeling van de links-rechts tegenstelling onbenoemd latend, dan lijkt het erop dat wegkijken, korte termijn denken en voorrang geven aan economische belangen het discours overheerst.

Het begrip woestijn is nauwelijks meer een metafoor voor de sociaaleconomische omstandigheden van grote delen van het Europese platteland. Grote delen van de dorpen in Europa die geen landbouwkundige of recreatieve betekenis meer hebben staan leeg. Dorpen worden te koop aangeboden. Door de toenemende vergrijzing zal deze leegstand alleen maar toenemen in landen als Griekenland, Spanje, Italië en Frankrijk. Vele van die gebieden liggen aan ‘het Europese subsidie infuus.’ Niet alleen is er sprake van sociaaleconomische verwoestijning. Ook is de bodem door grootschalige intensieve landbouw en veeteelt letterlijk aan het verwoestijnen.

Latour (2017) verwoordt als geen ander deze problematiek en roept op tot ‘landen’ als uitweg om huidige en toekomstige generaties een toekomst te bieden.

´Blijven we dromen van ontsnapping of komen we in beweging om een territorium te vinden dat wij en onze kinderen kunnen bewonen? Ofwel we ontkennen het bestaan van het probleem, ofwel we zoeken een plaats om te landen. Dat is wat ons van nu af aan allemaal verdeelt, veel meer dan de vraag of we links of rechts zijn.´
(Latour 2017: 16).

Ook de grote stadsarchitect Rem Koolhaas laat een verandering zien van zijn paradigma, wanneer hij de toekomst van het platteland schetst en oproept tot het herwaarderen ervan:

“Er is een stille revolutie gaande op het platteland waar wij ons niet van bewust zijn. […] op een onbegrijpelijke manier hebben we dit domein genegeerd […] teveel in een richting gekeken, de instabiliteit op het platteland is groter dan in steden.”
Rem Koolhaas, Buitenhof 2020.
 
Het is duidelijk dat er verandering noodzakelijk is om de huidige trend tegen te gaan.

Dat die verandering noodzakelijk is beseften ook de oprichters van onder andere de woon-werkgemeenschap Ecolonie in 1989. Levend in Nederland, een van de meest dichtbevolkte landen ter wereld, concretiseerden zij hun inzichten door een plek te zoeken in de Franse Vogezen, om daar een begin te maken met het vormgeven van hun visie. Een visie die haar oorsprong vond in de grote zorg die de pioniers hadden over de toekomst van het leefgebied van de mensheid en andere aardbewoners (planten, dieren). Deze visie was gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek, met name de eerste alarmerende rapporten van de Club van Rome in 1972.

De ecologische woon-werkgemeenschap Ecolonie heeft haar visie in de loop der jaren tot op heden verder verdiept en deze ook daadwerkelijk, zonder subsidies, vormgegeven in een duurzame, ambachtelijke, veelzijdige projectorganisatie. Zij heeft een economie ontwikkeld die zowel intern als extern (van belang voor de directe Franse omgeving) ervoor zorgt dat er nieuwe perspectieven ontstaan. De doelstelling van dit symposium is er een van.

Met haar nieuwe naamgeving ‘Gaia Collectief Ecolonie’ wil ze sinds 2022 haar grote betrokkenheid laten zien bij Gaia, voortbouwend op Latours’ filosofie. Het gebruik van het begrip Collectief duidt aan dat het om meer gaat dan een ecologische woon-werkgemeenschap en dat er politiek denken en handelen nodig is om een positieve invloed uit te oefenen op Gaia. Dit leidde in 2022 tot een conceptplan om te komen tot een Europees netwerk van soortgelijke Gaia Collectieven. Dit gedetailleerde conceptplan is als bijlage toegevoegd onder de naam: “ Laat 1000 Gaia Collectieven bloeien op het Europese platteland.”

Bruno Latour (2017) heeft belangrijke aanwijzingen gegeven en spoort ons aan om: ‘In beweging te komen om een territorium te vinden dat wij en onze kinderen kunnen bewonen; om een plaats te zoeken om te landen’.

Dit symposium zal daarom geen theoretische analyse zijn over sociologische fenomenen als urbanisatie en suburbanisatie. Het is ook niet bedoeld om de achtergrondkennis, zoals in de inleiding is aangestipt verder uit te diepen. Tenslotte hebben de afgelopen decennia ons geleerd, hoe voornaam en belangrijk deze kennis ook allemaal is om inzichten te verkrijgen, als het echter hierbij blijft zal dit ons alleen maar bevestigen in ´onze dromen van ontsnapping´(Latour 2017).

Latours (2017) aansporing kan heel algemeen bedoeld zijn: waar je ook bent, doe wat nodig is in je handelen om je verantwoordelijkheid te nemen voor Gaia. Wij preciseren deze aansporing door een visie te ontwikkelen voor het Europese platteland. Daar waar nodig en mogelijk zullen collectieven opgericht worden in de geest van het concept van Gaia Collectief Ecolonie (zie bijlage). Mensen dragen hier zorg voor Gaia en kunnen een veelzijdig, ambachtelijk mens worden.

In de geschiedenis van de mensheid zijn het gemeenschappen (geweest) die grensverleggende ontwikkelingen tot stand brachten. Denk aan de kloosters in de Middeleeuwen die een belangrijke sociaaleconomische functie vervulden in de ontwikkeling van het platteland. In de huidige tijd is Sekem in Egypte een voorbeeld van een gemeenschap die de woestijn weer tot vruchtbare grond maakte. 

We zullen tijdens dit symposium het Europese netwerk van Gaia Collectieven op de kaart zetten als een nieuwe visie op plattelandsontwikkeling. De eerste stap om het netwerk te ontwikkelen is de oprichting van een kennis- en inspiratiecentrum op één van de terreinen van Ecolonie. Dit centrum moet de kennis en kunde die de afgelopen decennia zijn opgedaan, vastleggen en conceptueel formaliseren. Zodat toekomstige, soortgelijke initiatieven van die kennis en kunde gebruik kunnen maken. Ecologische woon-werkgemeenschappen kunnen zo sneller en effectiever vorm krijgen in Europa.

Verschillende sprekers zullen vanuit hun eigen perspectief de urgentie benadrukken om het netwerk van Gaia collectieven op te richten. Ook zullen we aandacht vragen voor de materiele steun die nodig is om de eerste stap te kunnen zetten om het kennis instituut op te richten. Er is financiële steun nodig om zowel de renovatie van de gebouwen voor het kennisinstituut als de salarissen voor de medewerkers te realiseren.